Jakiś czas temu zamieściłam wpis dot. powstania Chmielnickiego na podstawie źródeł ukraińskich https://matka-scypiona.szkolanawigatorow.pl/cisza-przed-burza-przygotowania-do-zdrady. Ponieważ interesuje mnie sam traktat i sobór, poprzedzające go wydarzenia opiszę w skrócie (wciąż źródła ukraińskie).

 

Po wybuchu powstania, Chmielnicki doprowadza do oddzielenia kozaków rejestrowych od Polaków (Barabasz, Karaimowicz i inni wyżsi oficerowie, którzy byli przeciwni przejściu na stronę Chmielnickiego, rzucili się z bronią w rękach na Kozaków, ale zostali przez nich schwytani i rozstrzelani). Armia rusza na spotkanie wojsk polskich pod Żółte Wody. Polacy to starcie przegrywają. Po klęsce S. Potockiego pod Żółtymi Wodami armia kozacka miała krótki odpoczynek, który wykorzystano do przygotowania armii do nowych bitew. Kozacy swoje armaty montowali na dwukołowych powozach, co było w pewnym sensie nowością w dziedzinie artylerii (wcześniej armaty przewożono za wojskiem na wozach). Działa na wagonach mogły się szybko przemieszczać, co pozwalało na łatwą zmianę pozycji strzeleckich. 9 lub 10 maja armia kozacka udała się pod Korsuń. 15 maja o świcie dowództwo polskie za pomocą lunety zauważyło, że do ich obozu zbliżała się piechota i kawaleria. Od razu rozpoznali Zaporożców na podstawie białych strojów. Potocki przygotowywał armię do bitwy, ale Kozakom (było ich tylko kilkaset) pod wodzą Maksyma Krzywonosa nie spieszyło się z nacieraniem na polski obóz. Podstępem poinformowano polską stronę o jakoby przybyciu wielkiego chana z całą ordą. Potocki postanawia wyprowadzić ludzi z twierdzy, a kozak S. Zarudny, który służył pod Potockim, zgłasza się do dowodzenia armią i potajemnie informuje Zaporożców, dokąd ją poprowadzi. Chmielnicki wysyła oddział Kozaków dowodzony przez Krzywonosa, aby ominął armię polską i zorganizował na nią zasadzkę na trakcie Gorochow Dibrova, zwanym także Krutą Bałką (10 km od Korsunia). Plan się powiódł. Niewielu miało szczęście uciec. Panika, która ogarnęła wojska polskie, doprowadziła do ich całkowitego zniszczenia. Kozacy pojmali obu hetmanów – M. Potockiego i M. Kalinowskiego, 80 ludzi „szlachty chwalebnej i szlachetnej”, 127 oficerów, 580 służby, 63 trębaczy, 8520 szeregowców. Kozacy zabrali także ogromne trofea: 41 dział z całym zaopatrzeniem, 94 sztandary, namioty, wozy z prowiantem, amunicją i bronią, dużą liczbę koni itp.

M. Potockiego, M. Kalinowskiego i znaczną część wziętych do niewoli panów wysłano na Krym „w darze dla chana”. Po bitwie pod Korsuniem powstanie obejmuje Lewy Brzeg, gdzie były dobra Jaremy Wiśniowieckiego. Nie udaje mu się na czas udzielić pomocy Potockiemu. Z obawy o swoją armię ucieka na Prawy Brzeg. Wraz z nim uciekli także inni miejscowi polscy szlachcice. Chłopi napadali na majątki i zamki Polaków.

Po kilkudniowym pobycie w pobliżu Korsunia Bohdan Chmielnicki przeniósł się wzdłuż rzeki Rosi do Białej Cerkwi. Wszędzie ludzie witali go radośnie. Do armii kozackiej napłynęły nowe jednostki rebeliantów. Wówczas Ossoliński postanowił złożyć Chmielnickiemu propozycję. Stojący wówczas w pobliżu Białej Cerkwi Chmielnicki przyjął ją, zgadzając się na wysłanie ambasadorów kozackich na sejm, który miał się odbyć w lipcu. Powstaje pytanie, na co liczył Chmielnicki i jego towarzysze, zawierając pokój z Polską? Oni, jak się wydaje, dobrze rozumieli, że sama Ukraina bez wsparcia z zewnątrz nie mogła liczyć na ostateczne zwycięstwo w wojnie. Ponadto, przekonani o tak dużym poparciu powstania w domu, Chmielnicki i jego doradcy musieli opracować plan, który w nowych warunkach byłby bardziej adekwatny do chwili. Oznaczało to przede wszystkim potrzebę wypracowania zasad niepodległego państwa ukraińskiego, a do tego konieczne było dokładniejsze rozważenie uwarunkowań politycznych przyszłych stosunków z Polską, poszukiwanie sojuszników itp. Można sądzić, że B. Chmielnicki nie przesądził jeszcze w tym czasie ostatecznie ogólnej kwestii: czy powinien pozostać w państwie polskim, czy też całkowicie zerwać z nim więzi i kontynuować walkę wyzwoleńczą. Reszta była także niezwykle potrzebna dla porządku i organizacji szybko rosnącej (głównie z powodu słabo uzbrojonych i niedostatecznie przygotowanych oddziałów chłopskich) armii kozackiej. Walki trwały nadal. Najbardziej zaciekły charakter nabrały na Prawym Brzegu, gdzie działały powstańcze oddziały pod wodzą Maksyma Krzywonosa („najbliższego doradcy i pomocnika Chmielnickiego”). 25 lipca Krzywonos obejmuje w posiadanie silną twierdzę Bar, która była kluczem do wschodniego Podola. W bitwach z powodzeniem wykorzystywał kawalerię, piechotę i artylerię. Przywiązywał dużą wagę do wywiadu. Zwiadowcy Krzywonosa, wśród których było wiele kobiet, działali na głębokich tyłach wroga. Chmielnicki kontynuuje organizację armii kozackiej, gromadzono niezbędne zaopatrzenie itp.

Kolejne duże starcie miało miejsce pod Piławcami. Magnaci i szlachta przybyli do obozu pod z całym swoim majątkiem : „Szlachetne tarcze, sułtani, bukietuki, pałasze i miecze błyszczały złotem; namioty, skrzynie i stoły pękały ze srebra.” Było tylko około 100 000 kutych wozów arystokratycznych z różnym majątkiem. W polskim obozie nie było porządku. Książę Wiśniowiecki rywalizował o buzdygan z trzema powołanymi przez sejm dowódcami armii koronnej, czyli D. Zasławskim, M. Ostrorogiem i O. Koniecpolskim, którzy zaciekle bronili swojego prawa do dowodzenia armią. Armie oddzielała rzeka zablokowana tamą. Polacy tę bitwę przegrali (artyleria kozacka, oddziały Krzywonosa). Aby uchronić armię przed całkowitą porażką, dowództwo polskie zdecydowało się rozpocząć odwrót do Starokonstantynowa. Ale ten odwrót resztek polskiej armii przerodził się w chaotyczną ucieczkę. Sam Koniecpolski uciekł przebrany w chłopskie ubranie, a Wiśniowiecki – na chłopskim wozie. Zasławski zgubił po drodze nawet buławę, co było oznaką władzy hetmańskiej. Kozacy po zdobyciu polskiego obozu zdobyli ogromne trofea, w tym 100 armat, mnóstwo prochu, broń palną i białą, zbroje, a także konie i wozy obciążone wszelkiego rodzaju dobytkiem - złote puchary i talerze, srebrne misy , pieniądze, cenne futra i ubrania, przekąski i napoje. W pogoni za wrogiem wojska kozackie podeszły pod Lwów, tam otrzymały kontrybucję w wys. 20 000 zł i ruszyły na Zamość. Powstanie rozlało się na całe ukraińskie Podkarpacie.

Tymczasem 6 października 1648 roku rozpoczął się w Polsce sejm, na którym miał zostać wybrany nowy król. O tron ​​walczyły dwie frakcje. Polscy magnaci wschodniej Ukrainy, na czele z Jaremą Wiśniowieckim, zabiegali o intronizację biskupa Karola, brata zmarłego króla, silnie związanego z magnatami i Kościołem katolickim. Popierająca frakcję królewską szlachta Polski centralnej mianowała drugiego brata zmarłego króla, Jana Kazimierza, jezuitę i kardynała. Stojąc z armią pod Lwowem, a potem pod Zamościem, Bohdan Chmielnicki umiejętnie wykorzystywał sprzeczności pomiędzy tymi grupami. Przy pomocy swoich przedstawicieli porozumiał się z sejmem i Janem Kazimierzem, udając, że Kozacy zgodzili się na zawarcie pokoju na korzystnych dla obu stron warunkach i jego kalkulacje się sprawdziły. Grupa potentatów opowiadająca się za natychmiastową kontynuacją wojny znalazła się w mniejszości. 7 listopada na króla wybrano Jana Kazimierza.

Chmielnicki wiedział, że Jan Kazimierz uważał magnatów, zwłaszcza wschodnioukraińskich, za zaciekłych przeciwników władzy królewskiej, dlatego też wszelkimi sposobami będzie zabiegał o „osłabienie ich władzy”. Wydano zgodę na porozumienie.

W Kijowie Bohdana Chmielnickiego i jego armię powitało duchowieństwo prawosławne na czele z metropolitą Sylwestrem Kosowskim. Obecny był także patriarcha Paisius z Jerozolimy. Do Kijowa przybyli ambasadorowie mołdawskich i wołoskich hospodarów, sułtana tureckiego i księcia siedmiogrodzkiego. Ukraina stawała się ważną siłą polityczną, z którą obce państwa musiały się teraz liczyć. Wszystko to zmieniło plany polityczne Chmielnickiego. Odtąd będzie mógł aktywniej skupić się na problematyce budowania państwowości Ukrainy.

Do siedziby Chmielnickiego w Perejasławiu przybywa Adam Kisiel z polską delegacją, negocjować warunki pokoju z Chmielnickim. Ale pojawili się też inni. W lutym 1649 r. przybyli tu ambasadorowie z Siedmiogrodu. Sternik angielskiej rewolucji burżuazyjnej, Oliver Cromwell, zwrócił się do Chmielnickiego z pozdrowieniami z odległych wysp brytyjskich. Gratulując hetmanowi, Cromwell nazwał go „cesarzem wszystkich Kozaków Zaporoża”, „burzą i niszczycielem arystokracji polskiej”, „zdobywcą twierdz”, „niszczycielem katolicyzmu” itp. W lutym do Chmielnickiego przybył ambasador Turcji Osman-aga. Turcja, będąca w stanie wojny z Wenecją, zaproponowała Ukrainie zawarcie traktatu o „wiecznym pokoju”. Zobowiązała się do umożliwienia Kozakom swobodnego żeglugi po Morzu Czarnym, docierając do archipelagu greckiego, i dała im prawo do bezcłowego handlu w posiadłościach tureckich. Sułtan odmówił prawa do wykorzystania zdobytych na morzu statków kozackich na własne potrzeby, obiecując jednocześnie zwrócić majątek Kozaków, którzy zginęli w Turcji, ich bliskim; obie strony mogłyby również odkupić niewolników. Zawarcie traktatu z Turcją zapewniło Ukrainie znaczne zyski handlowe, a także umożliwiło wykorzystanie autorytetu Turcji w stosunkach z Polską i Krymem. Do Czehrynia przybył także rosyjski posłaniec dyplomatyczny H. Unkowski.

Tutaj zrobimy duży przeskok w wydarzeniach, ponieważ jasno widać, że Rzeczpospolita jest przygotowywana do podziału., a Chmielnicki z kozakami gra w tym główną rolę. Zwycięstwo pod Beresteczkiem niczego nie zmieniło. W Czehryniu, który stał się główną siedzibą hetmana i administracji wojskowej powstaje mennica. Zostaje zorganizowany wywiad. Rusza produkcja prochu i uzbrojenia. Inwestowano w kozaków z całą mocą. Ukraina wciąż wrze, to na przykład współcześni polscy pisali, że choć Chmielnicki czasami powstrzymuje powstania chłopskie, to jednak robi wszystko, co w jego mocy, aby zachować siły na przyszłość. Nuncjusz Torres pisał z kolei, że Chmielnicki, podkreślając swoją lojalność wobec Rzeczypospolitej, często tłumi bunty, ale wcale nie z sympatii dla Polski, ale w obawie, że przedwczesne bunty mogą zaszkodzić realizacji jego planów. To te plany sprawiły, że po klęsce Polaków pod Batohem, dokonano ich rzezi.

Przedłużające się walki z Rzeczpospolitą, a raczej na pewno sugestie ze strony tajnych sojuszników Chmielnickiego, skierowały zainteresowanie tegoż w stronę Moskwy. Źródła ukraińskie podają, że toczyły się zresztą od dawna. Pytanie, od kiedy? 1 października (11) 1653 r. Sobór Ziemski podjął decyzję o ponownym zjednoczeniu Lewobrzeżnej Ukrainy z Rosją. 8 stycznia (18) 1654 r. w Perejasławiu Wielkim Rada jednogłośnie opowiedziała się za przyłączeniem Ukrainy do Rosji i przystąpiła do wojny z Polską o Ukrainę. Przy okazji Chmielnicki chciał wciągnąć Tatarów w działania przeciwko armii królewskiej. Plan powiódł się tylko częściowo, gdyż król dowiedział się o decyzji Rady Ziemskiej i poinformował o tym chana.

8 (18) stycznia 1654 r. Odbył się sobór perejasławski. Uczestniczyli w nim przedstawiciele różnych warstw społecznych narodu ukraińskiego, którzy bez względu na czas wojny i niebezpieczeństwa ze strony szlacheckiej Polski i Krymu zgromadzili się ze wszystkich zakątków ziemi ukraińskiej. Należy podkreślić, że Chmielnicki konsultował się z Kozakami zaporoskimi przy podejmowaniu decyzji o zjednoczeniu z Rosją. Już 26 grudnia 1653 roku wysłał z listem swojego posłańca z Czehrynia do Siczy. Oddając hołd Kozakom zaporoskim za ich wkład w wojnę z Polską, hetman napisał: „Kiedy w drodze machinacji rozpoczęliśmy wojnę z Polakami, nie bez waszej woli i rady, nasi bracia, i to nie mniej ważne o ochronie Moskwy, bez Waszej zgody i rady nie chcemy tego robić” . Rankiem 8 stycznia hetman zwołał radę starszych. Większość wyższych oficerów opowiedziała się za zjednoczeniem z Rosją. Około godziny 14:00 zaczęli bić w bębny, wzywając ludzi na plac, „aby usłyszeć o czynie pożądanym do realizacji”. Kiedy zebrała się „wielka liczba ludzi wszystkich warstw społecznych”, utworzył się krąg. W środku kręgu pod bandą stali hetman i brygadier (stopień oficerski). Zwracając się w przemówieniu do zgromadzonych, Chmielnicki przypomniał trudną i krwawą drogę, jaką przebył naród ukraiński w walce o swoje wyzwolenie. Opowiedział, co może czekać Ukrainę, jeśli znajdzie się pod władzą sąsiadujących z nią państw – Turcji czy Krymu. Hetman mówił o ucisku, jakiego doświadczają Grecy i inne narody w Turcji, o niezwykle ciężkim nieszczęściu, jakie chanowie krymscy zadali Ukrainie. Chmielnicki przypomniał o nieznośnych cierpieniach swego ludu pod panowaniem arystokratycznej Polski. Naród – powiedział Bohdan Chmielnicki – musi sam zdecydować, w którą stronę pójść: czy powinien znaleźć się pod panowaniem sułtana tureckiego, chana krymskiego, króla polskiego czy cara rosyjskiego? Następnie stwierdził, że najlepszym rozwiązaniem w istniejących warunkach byłaby unia z Rosją, która z Ukrainą podziela wiarę prawosławną. Wreszcie Chmielnicki powiedział: „a kto się z nami nie zgadza, droga wolna”.

Tutaj miała odbyć się uroczystość zaprzysiężenia. B. Chmielnicki i brygadierr zwrócili się do Buturlina (przedstawiciel Moskwy) z propozycją, aby on sam najpierw złożył przysięgę w imieniu cara, że ​​zobowiązuje się bronić Ukrainy i nie naruszać wolności narodu ukraińskiego. Ale Buturlin odmówił złożenia takiej przysięgi, powołując się na fakt, że autokraci nie przysięgają swoim poddanym. Nie mogło to nie wywołać ostrożności po stronie ukraińskiej. Jednak po spotkaniu nie pozostało nic innego, jak zaakceptować tę sytuację.

Następnie w mieszkaniu Buturlina Chmielnickiemu wręczono flagę i insygnia stopnia hetmańskiego. Następnego dnia w tym samym kościele Wniebowzięcia NMP odbyła się przysięga wszystkich starszych, Kozaków i miejscowej ludności. Nazwiska każdego, kto składał przysięgę, wpisywane były na specjalne listy zaprzysiężonych. Podkreślmy, że mieszczanie Perejasławia protestowali przeciwko przysiędze i byli do niej zmuszani siłą.

Jednak nie wszyscy na Ukrainie wierzyli w szczerość moskiewskiego cara. Metropolita kijowski Sylwester Kosow odmówił złożenia przysięgi. On, wraz z mieszkającymi z nim duchowieństwem i szlachtą początkowo odmawiał uznania zwierzchnictwa zarówno cara, jak i Kościoła moskiewskiego nad Ukrainą. Następnego dnia jednak on, archimandryta i reszta duchowieństwa złożyli przysięgę, choć, jak pisał współczesny, „świata nie widziano przez łzy”.

W Czarnobylu w obwodzie kijowskim sprzeciwiała się ludność, niektóre pułki, jak pułki Połtawy i Kropywiana, biły nawet moskiewskich urzędników państwowych, którzy przybyli do nich, aby przy pomocy lasek złożyć przysięgę. Iwan Bohun i Iwan Sirko należeli do starszych, popularnych wśród Kozaków, którzy sprzeciwiali się przysiędze. W marcu w Moskwie podpisano tzw. „Artykuły Bohdana Chmielnickiego”, zwane „artykułami marcowymi” ,będące efektem rokowań rządu moskiewskiego z ambasadorami Chmielnickiego Teterejem i Zarudnym. Dwa punkty mówiły, że car rozpoczyna wojnę z Polską wiosną a dla ochrony Ukrainy na granicy z Polską stacjonuje wojsko rosyjskie.

Jest rok 1654. Rok później Szwedzi zaleją Rzeczpospolitą. Zmieni się układ sił, ale nie zmieni się cel: zniszczyć Polskę. Znany jest nam traktat z Radnot w Siedmiogrodzie podpisany 6 grudnia 1656 roku, którego Chmielnicki był jednym z sygnatariuszy, ale którego interesy traktat uwzględniał, ale w zasadzie nie jest znany tzw. traktat ukraińsko-szwedzki.

Jest on uznawany w historii Ukrainy jako jedno z pozytywnych wydarzeń, zwłaszcza w stosunkach ukraińsko-szwedzkich, co stanowi dowód, czyje interesy ścierały się na wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej. W Radnot stroną był Karol X Gustaw (i Jerzy II Rakoczy), ale w Korsuniu podpisano jeszcze inny akt rozbioru Rzeczypospolitej. Miało to miejsce 16 października (6) 1657 r. między rządem hetmańskim I. Wyhowskiego a przedstawicielem króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Zawarciu traktatu towarzyszyły długie rozmowy dyplomatyczne między stronami (od połowy 1655 r.), podczas których główną przeszkodą był problem politycznego podporządkowania zachodnich ziem ukraińskich, które rościł sobie sojusznik Szwecji, książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy. W opracowywaniu warunków traktatu uczestniczyli po stronie ukraińskiej J. Niemirycz, I. Kowalewski i I. Fedorowicz (Bohun), a po stronie szwedzkiej G. Liliekrona. Traktat ustanowił stosunki wojskowo-polityczne między armią zaporoską a królestwem szwedzkim. Współpraca, zgodnie z którą strony zobowiązały się do udzielania sobie wzajemnie pomocy wojskowej i wspólnego działania przeciwko wrogim wobec jednej z nich państwom (wyjątek stanowiło jedynie państwo moskiewskie, które, choć było w stanie wojny ze Szwecją, miało sojusznicze stosunki z Armią Zaporoską), a także do informowania w odpowiednim czasie o obecności agresywnych zamiarów strony trzeciej. Strony umowy nie miały prawa do podejmowania odrębnych rokowań ze stroną wrogą, a także do udzielania jej pomocy. Szczegóły stosunków sojuszniczych miały zostać uzgodnione po zapoznaniu się z traktatem przez króla szwedzkiego. Warunki zaproponowane przez stronę ukraińską obejmowały: uznanie przez monarchę szwedzkiego, pod warunkiem jego protektoratu, Armii Zaporoskiej jako „ludu wolnego i nikomu niepodlegającego”; granice państwa kozackiego aż do Prus; przystąpienie województw brzeskiego i nowogrodzkiego do Armii Zaporoskiej; po zwycięstwie nad Janem II Kazimierzem Wazą strony miały wspólnie wybrać nowego polskiego monarchę, który zobowiązany był uznać niepodległość kozackiej Ukrainy. Biorąc pod uwagę zmianę sytuacji międzynarodowej w regionie i transformację planów strategicznych Karola X Gustawa, porozumienie nie zostało zrealizowane.

21 (11) października 1657 roku hetman I. Wyhowski zwołal w Korsuniu radę generalną wojska zaporoskiego w celu potwierdzenia prawowitości wyboru hetmana, przeprowadzonego na radach starszych w Czehryniu w dniach 4–5 września (25–26 sierpnia) 1657 r., a także ustalenia priorytetów polityki zagranicznej, działalności hetmana, rządu i charakteru stosunków z carem Moskowiii Aleksiejem Michajłowiczem. Oprócz Kozaków w pracach rady brali udział przedstawiciele duchowieństwa i mieszczaństwa; obecni w charakterze obserwatorów byli dyplomaci ze Szwecji, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Austrii, Chanatu Krymskiego, Imperium Osmańskiego, Księstwa Siedmiogrodu, Mołdawii i Wołoszczyzny, którzy wówczas przebywali w Korsuniu. I. Wyhowski, demonstracyjnie zrzekając się uprawnień hetmańskich (decyzję swoją motywował niechęcią do ustępstw wobec rządu Ołeksija Mychajłowicza w sprawie ograniczenia suwerenności Ukrainy), uzyskał od uczestników soboru potwierdzenie słuszności swego wyboru i aprobatę dla polityki prowadzonej przez jego rząd, przede wszystkim w stosunkach z Moskwą. Podczas soboru dokonano także: ratyfikacji ukraińsko-szwedzkiego traktatu z 1657 r., który przewidywał uznanie przez króla szwedzkiego Karola X Gustawa niepodległego państwa ukraińskich kozaków i włączenie ziem zachodnioukraińskich, województwa brzeskiego i nowogrodzkiego do terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego; podjęto decyzję o wznowieniu stosunków sojuszniczych z Krymem i Turcją. W sferze polityki wewnętrznej hetman zagwarantował przywrócenie instytucji powszechnej rady wojskowej jako najwyższego organu administracyjnego, a także rozszerzenie przywilejów Kozaków. Jednomyślne poparcie rady politycznej I. Wyhowskiego zmusiło rosyjskie kierownictwo do uznania prawomocności jego wyboru na hetmana.

Traktat korsuński ściśle wiąże się z podpisanymi w tymże samym roku traktatami welawsko-bydgoskimi pomiędzy Rzeczpospolitą a Prusami Książęcymi, których głównym postanowieniem był zerwanie zależności lennych i uzyskanie suwerenności dynastii Hohenzollernów w Księstwie Pruskim. Polska utraciła wpływ na politykę Prus i oddała w lenno ziemię lęborsko- bytomską. Zbieżność wydarzeń nie była przypadkowa i rokowała źle na przyszłość.

 

traktat ukraińsko- szwedzki z 1657 roku

 

 

 

 

---

tagi: rzeczpospolita  ukraina  chmielnicki  traktat ukraińsko-szwedzki 1657  sobó korsuński 

	Matka-Scypiona
	11 czerwca 2025 18:31

31     1045    10 zaloguj sie by polubić